Molla Musa Sayrami Molla Musa Binni Eysa Xoja Sayrami (1840—1915) ataqliq Uyghur alimi we tarixchisi.
U Aqsu Wilayiti Bay Nahiyisining Sayram Yézisida tughulghan. Bashlan'ghuch melumatni atisidin élip, kéyinche Kucha medrisliride bilim alghan. Bu Ching sulalisining chirik istibdat hökümranliqigha qarshi xelq qozghilangliri keng tьrde qanat yayghan dewrler idi. Musa Sayrami bu qozghilanggha biwasite qatnashqan we turmush éhtiyaji sewebidin, shundaqla memuriy apparat ichide xelqqe sadaqetlik bilen payda yetküzüshni oylap, Bedölet (Yaqupbeg) ning Aqsu rayonidiki zakatchi mirzisi (öshre-zakat hésabatini xatiriligüchi katip) bolup ishligen.
1877-Yili Yaqupbeg hakimiyiti aghdurulup, Uyghur diyari yene Ching sulalisining hökümranliqi astigha kirip qalghandin kéyin, emgekchi xelq qaytidin azab-oqubet girdabigha chüshüp, sinipiy we milliy ziddiyetler barghanséri keskinliship ketken. Xelq ammisining ene shundaq azab-oqubetlik tarixini öz közi bilen körüp, öz béshidin ötküzgen Musa Sayrami qoligha qelem élip zor ijadiy küch bilen 1901—1903-yillarda «Tarixiy Eminiye» we «Tarixiy Hemidi» namliq tarixiy eserlirini yézip chiqqan.
«Tarixiy Eminiye» esiri mongghul-chingiz istélasidin kéyin, ottura asiyagha hökümranliq qilghan Chaghatayning Uyghur diyarida hakimiyet yürgüzgen ewladliridin Tughluq Tömür we uning kéyinki ewladlirining herqaysi wilayet, oblastlardiki hökümranliq tarixi, Yerkenni merkez qilghan Seidiye Sultanliqi bilen Mewareunnehrdin klegen musulman ishanlirining hakimiyet
üchün bolghan qanliq talashliri, uningdin kéyin Ching sulaslisining bu ziddiyettin paydilinip Uyghur diyarida öz hökümranliqini ornitishi, kéyinki dewrlerdiki xelq qozghilangliri we uning xojilarning hakimiyet talishish meydanigha aylinip, pajielik meghlubiyetke uchrishi, esrlik tejribe-sawaqlar üstide izahat xaraktérlik qisqiche melumat bérilgen.
«Tarixiy Hemidi» esiri 1860-yillarda yüz bergen Ching sulalisigha qarshi xelq qozghilangliri ghelibe qilip, tarqaq halda qurulghan yerlik hakimiyetler we ularning siyasiy, iqtisadiy ehwali, Yaqupbegning Qoqentdin kélip hakimiyetlerni “merkezleshtürüsh”niqabi astida élip barghan qanliq basturushliri, öz hakimiyitini mustehkemlesh yolidiki urunushliri, yerlik xelqning Bedölet hakimiyitige qarita pozitsiyisi we munasiwiti, Yaqupbegning axirqi halakiti qatarliq mesililer toghrisida heqiqiy delil ispatlar arqiliq melumat béridu. Uningda alimning jem'iyettiki siyasiy, ijtimaiy we tarixiy mesililerge qarita ilghar köz qarashliri, pikir-mulahiziliri eks ettürülgen bolup, Uyghur tarixi toghrisida heqiqiy we mol melumatlarni bergüchi birdin-bir menbedur. Shunga bu eser eyni zamandila memliket ichi we sirtididiki köpligen tarixchilarning diqqet-étibarini qozghap, birqanche xil tilgha terjime qilinip neshr qilin'ghan. U Uyghur diyarining ottura esir we yéqinqi zaman tarixini tetqiq qilishta nahayiti yuqiri qimmetke ige.
(Haji exmetning «déngiz ünchiliri» namliq kitabidin).
Молла Муса Сайрами
Молла Муса Бинни Әйса Хоҗа Сайрами (1840—1915) атақлиқ уйғур алими вә тарихчиси.
у Ақсу вилайити бай наһийисиниң Сйрам йезисида туғулған. Башланғуч мәлуматни атисидин елип, кейинчә Қуча мәдрислиридә билим алған. бу чиң сулалисиниң чирик истибдат һөкүмранлиқиға қарши хәлқ қозғилаңлири кәң тьрдә қанат йайған дәврләр иди. Муса Сайрами бу қозғилаңға биваситә қатнашқан вә турмуш еһтийаҗи сәвәбидин, шундақла мәмурий аппарат ичидә хәлққә садақәтлик билән пайда йәткүзүшни ойлап, бәдөләт (йақупбәг) ниң ақсу районидики закатчи мирзиси (өшрә-закат һесабатини хатирилигүчи катип) болуп ишлигән.
1877-йили йақупбәг һакимийити ағдурулуп, уйғур дийари йәнә чиң сулалисиниң һөкүмранлиқи астиға кирип қалғандин кейин, әмгәкчи хәлқ қайтидин азаб-оқубәт гирдабиға чүшүп, синипий вә миллий зиддийәтләр барғансери кәскинлишип кәткән. хәлқ аммисиниң әнә шундақ азаб-оқубәтлик тарихини өз көзи билән көрүп, өз бешидин өткүзгән муса сайрами қолиға қәләм елип зор иҗадий күч билән 1901—1903-йилларда «тарихий әминийә» вә «тарихий һәмиди» намлиқ тарихий әсәрлирини йезип чиққан.
«тарихий әминийә» әсири моңғул-чиңиз истеласидин кейин, оттура асийаға һөкүмранлиқ қилған чағатайниң уйғур дийарида һакимийәт йүргүзгән әвладлиридин туғлуқ төмүр вә униң кейинки әвладлириниң һәрқайси вилайәт, областлардики һөкүмранлиқ тарихи, йәркәнни мәркәз қилған сәидийә султанлиқи билән мәварәуннәһрдин кләгән мусулман ишанлириниң һакимийәт
үчүн болған қанлиқ талашлири, униңдин кейин чиң суласлисиниң бу зиддийәттин пайдилинип уйғур дийарида өз һөкүмранлиқини орнитиши, кейинки дәврләрдики хәлқ қозғилаңлири вә униң хоҗиларниң һакимийәт талишиш мәйданиға айлинип, паҗиәлик мәғлубийәткә учриши, әсрлик тәҗрибә-савақлар үстидә изаһат характерлик қисқичә мәлумат берилгән.
«тарихий һәмиди» әсири 1860-йилларда йүз бәргән чиң сулалисиға қарши хәлқ қозғилаңлири ғәлибә қилип, тарқақ һалда қурулған йәрлик һакимийәтләр вә уларниң сийасий, иқтисадий әһвали, йақупбәгниң қоқәнтдин келип һакимийәтләрни «мәркәзләштүрүш»ниқаби астида елип барған қанлиқ бастурушлири, өз һакимийитини мустәһкәмләш йолидики урунушлири, йәрлик хәлқниң бәдөләт һакимийитигә қарита позитсийиси вә мунасивити, йақупбәгниң ахирқи һалакити қатарлиқ мәсилиләр тоғрисида һәқиқий дәлил испатлар арқилиқ мәлумат бериду. униңда алимниң җәмийәттики сийасий, иҗтимаий вә тарихий мәсилиләргә қарита илғар көз қарашлири, пикир-мулаһизилири әкс әттүрүлгән болуп, уйғур тарихи тоғрисида һәқиқий вә мол мәлуматларни бәргүчи бирдин-бир мәнбәдур. шуңа бу әсәр әйни замандила мәмликәт ичи вә сиртидидики көплигән тарихчиларниң диққәт-етибарини қозғап, бирқанчә хил тилға тәрҗимә қилинип нәшр қилинған. у уйғур дийариниң оттура әсир вә йеқинқи заман тарихини тәтқиқ қилишта наһайити йуқири қиммәткә игә.
(Һаҗи Әхмәтниң «Деңиз үнчилири» намлиқ китабидин)
.
