Sadir Palwan Qoshaqliri Sadir palwan – Ili déhqanlar qozghilingining serkerdisi. yalqunluq xelq qoshaqchisi. U 1798-yili küzde Ghulja nahiyisining Moltoxtiyüzi yézisidiki bi yallanma déhqan ailiside dunyagha kelgen.
18-esrning axirliri ching sulalisi hökümranliq qiliwatqan chaghlar bolup, xelqning turmushi qattiq xaniweyranchiliq ichide qalghanidi. bu dehshetlik zulumlarni béshidin ötküzgen we öz közi bilen körgen yash sadirning qelbide zulumgha qarshi öchmenlik oti yalqunlaydu. ching sulalisi chériklirining déhqanlarni naheq jazalashlirigha birnechche qétim qarshi chiqidu. ene shuningdin bashlap uning nami el ichide tarilidu. shundaqla u eksiyetchi hakimiyet teripidin gumanliq dep qarilidu. Shunga u, öz yézisida turalmay, Ghuljining Qazanchi d’gen yéride 50 kishilik etret quridu we uni 300 kishige tereqqiy qildurup, eksiyetchi hakimiyetke qarshi qozghilangni bashlaydu. Sadir palwan yétekchilikidiki qozghilangchilar 1860-yilidin bashlap ili ashliq ambiri, chilpengze, bayanday, Küre qatarliq kona qel’elerni qolgha chüshürüp, déhqanlar qozghilingida ghelibe qazinidu. sadir palwan 40 yildin artuq küresh jeryanida 13 qétim türmige tashlinidu. Lékin, bu éghir künler uning qeddini pükelmeydu. eksiche u, küresh dawamida chéniqidu, tedbirlik, qattiq qol, ötkür bashlamchi bolup yétishidu.
Sadir palwanning qoshaqliridin biz 19-esrdiki uyghur emgekchi xelqining azab-oqubatlik turmushi, ularning arzu-armanliri we küreshchan hayatini roshen körüwalalaymiz.
Sadir palwanning yamuldin qéchip chiqqan waqitlirida éytqan qoshiqi:
yamulgha chüshüp qaldim,
chusa bilen pitlargha.
wangzi «pul» dep heydeydu,
Ülgürmeydu itlargha.
wangzi alsamla deydu,
wangzigha néme lazim?
yar xalta ewetiptu,
yamulda yétip tazim.
yamulda tola yétip,
chéchim bir quchaq boldi.
men yamulni teshkende,
qowurgham pichaq boldi.
yamulni téship qoyup,
ikki chiqtim talagha.
méni baqqan besh yayi,
emdi qaldi balagha.
yamuldin qachqan waqta,
qazanchi bilen qachqan.
chérikler qoghlap kelse,
qar kéchip dawan ashqan.
yamuldin qéchip chiqip,
taghlarni makan ettim.
qorsaq échi yaman iken,
shalwurni kawap ettim.
shalwurni kawap etsem,
bir tatliq béghir boldi.
taghlarda qéchip yürüp,
atlirim yéghir boldi.
Égiz taghning qarghiyi,
qishliqi shalang oxshash.
hemriyimni* yey désem,
Özümning balam oxshash.
yamuldin chiqqan küni,
yoldash bilen tépishtim.
qoghlap chiqqan chérik bilen,
Üch kün’giche étishtim.
men bilmes ne yamul bar,
boldi yьrikim pare.
bala kelse béshimgha,
tartmasqa néme chare?
man yamuldin qachqanda,
bir manju bilen qachqan.
salasun’gha solap qoysa,
qulup tolghap, ishik achqan.
yamuldin qéchip chiqip,
besh kün mangdim piyade.
bir mongghul mangghin deydu,
dölet bersun ziyade.
yamuldin qachqan küni,
yatqan yérim Yanbulaq.
Xudayimdin tileymen,
manga bersun bir ulaq.
yamuldin qéchip chiqip,
arghamcha tépip aldim.
men min’gen ala atni,
on serge sétip aldim.
yamuldin qachar chaghda,
los sishi amal tapti,
sépilni téship qoyup,
töshükke chapan yapti.
yamuldin qéchip chiqip,
on kün mangdim piyade.
tutamdu, tutalamdu?
buyruq bilen irade.
yamuldin qéchip chiqip,
xiyal kirdi béshimgha.
pichaq, chaqmiqim xalta,
Shawanxan qayashimgha.
yamulning yaghachliri,
igiz qarighay chengze.
Sadir dégen xoxenze,
qolida qilich, neyze.
yamulning yaghachliri,
qizil sirda sirlaqliq.
men baqqan besh yayi,
Ürümchide solaqliq.
yamulning yaghachliri,
igiz qarighay chengze.
yamuldin qéchip chiqqan,
Sadir özi xoxenze.
yamulning yaghachliri,
ala-ala alimach.
men yamulda yatqanda,
balilar qaldi yalingach.
Sadir bir oghul bala,
palwan yerni xalaydu.
bir yambu bérip qoysam,
Öltürmeydu, palaydu.
Sadir palwanning béshidin kechürgen dert-elemlerni yadigha keltürüp éytqan qoshiqi:
Sadir dep étim yaman,
on besh yashta atalghan.
deslepte tutulghanda,
qumul xan’gha palan’ghan.
Sadirni tutup bergen,
Aq jangzidiki shangyu.
jan baqmaq üchün sattim,
Qumul shehiride yangyu.
telkining téghi deydu,
bu yatar makanimdur,
néme qilsang qil shenggen,
bu séning zamaningdur!
Sadirmenu-Sadirmen,
Sadir bolmay kimdur men.
tagh yolini sorisang,
birni qoymay bilurmen.
yollarda kétip bérip,
qattiq nénimni yédim.
bir manju sorap idi,
men özüm xenbing** dédim.
Sadirning min’gen éti,
Saghrisida alisi.
Iida xotun qaldi,
quchiqida balisi.
chérik chiqti yéyilip,
Sadir atti pétinip.
dalidiki qara tash,
juwamni aldi yépinip.
qoghlap chiqqan chérikning,
min’gen atliri qashqa.
chérik atidu tashqa,
Sadir atidu bashqa.
Latidin «popush» tikse,
körmigenler «xey»deydu.
Sadirning üni chiqsa,
chérik qorqup «hey» deydu.
chong yolda kétip barsam,
bir chérik «meke» deydu.
bashqa tartip bir salsam,
«boldi mang, kéte» deydu.
Isit ömrüm ötüp ketti,
zey zindanda-solaqta.
héchbir rahet körmidim,
elem tartip qamaqta.
aylinip tola yürüp,
xoymu zériiktim shedin.
Xudayim ayrimisun,
«Qazanchi» dégen yerdin.
«Qazanchi» dégen yerni,
chérikler tapalmaydu.
yiraqtin qarap tursam,
bir döngdin ashalmaydu.
Sadir yatqan kamagha,
uchar qanat kirmeydu.
men bu yerde yürimen,
balilirim néme yeydu?
at mindim küreng qashqa,
sekrattin tashtin-tashqa.
chérik atidu tashqa,
Sadir atidu bashqa.
qar kéchip tola méngip,
Ötükümni höl qildim,
tashqa malxay kiygüzüp,
chériklerni gol qildim.
chérik qachti Iligha,
Étip chüshtüm bélige.
sekrep chüshüp étimdin,
neyze tiqtim gélige.
izdeshke purset bermey,
zalim qamchiliq chiqqan.
bu dertlerge chidimay,
Sadir atlinip chiqqan.
meni tutimen dégen,
sen taghliq qara taghliq.
méni sen tutalmaysen,
oghul balimen qangruq.
aq boz étim amanmu?
kök boz étim amanmu?
chériklerni öltürgen
Sadir özi yamanmu?
balilirim yétim qaldi,
qichqarsam ünüm yetmes.
qorqmas gheyritim bardur,
ol üchün béshim ketmes.
Sadir palwanning el-yurtini, bala-chaqisini séghinip éytqan qoshiqi
atisidin yétim qalghan,
anisidin yétim qalghan.
yétim qalghanda men alghan,
Hemide atliq aman barmu?
aq boz étim ach qaldi,
bir étek saman barmu?
aghzimgha ilim salghan,
Damollam aman barmu?
aq boz atqa nan bergen,
toruq atqa chöp bergen.
Sadir üchün jan bergen,
Hemide atliq aman barmu?
méhmanlar kélip chüshken,
chiraghlar yénip öchken,
ghemkin könglümni yeshken,
sariyim aman barmu?
Öyümning töride yétip,
sachqanni marap taytqan,
kala göshini teng yégen,
müshüklirim aman barmu?
chong akamning baliliri,
méni kichik dadam deydu.
mйni kichik dadam dégen,
qolunlirim aman barmu?
altinchi ayning waqtida,
méwe-chiwe pishidu.
Özi piship özi chüshken,
alma, örük aman barmu?
chong kürening yolida,
aldim hemidemge yélim,
besh balamning ichide,
eng kichiki memet élim.
roshen’gül dep balam bar,
dada deydu hejep tatliq.
besh balamning ichide,
kichiki denixan atliq.
besh balamning ichide,
chongi «penname» oquydu,
méni Moytungzida chapsa,
ténimni qagha choquydu.
Ürümchige palandim,
Hémide toqach yaqqin.
besh balam yétim qaldi,
ténimey obdan baqqin.
Sadir dep étim qaldi,
dangzida xétim qaldi.
xétimni oqup baqsang,
besh balam yétim qaldi.
Küre yolida yürüp,
mepeng sundimu shenggen?
Sadirni tutup bérip,
könglüng tindimu shenggen?
bügün kün’ge peyshenbe,
kel, mepini qosh emdi.
Ürümchige palandim,
el-aghine xosh emdi!
(Uchqunjan Ömer tüzgen «Uyghur xelq tarixiy qoshaqliri» namliq kitabtin élindi. Qshqer uyghur neshriyati 1981-yili 12-ay neshri)