Ақ падишаһ ләшкири,
Алтун колап, таш кәсти.
Деһқанларни “көч-көч” дәп,
Қилич билән баш кәсти.

“Алмутаға көч” дәйду,
Барар йеримиз қумлуқ.
Раст гепини ейтмайду,
Көзи көк, беши юңлуқ.

Бу йолда тола меңип,
Путум қапирип кәтти.
Һарвиға чүшәй десәм,
Һөкүз алдирап кәтти.

Бу йолда тола маңдим,
Бу йол мениң йолдишим.
Һерип-ечип кәлгәндә,
Су бәрди бир қолдишим.

Или йолида таллар,
Һәр талларда маржанлар.
Хәқниң шәһридә ишләп,
Упрап кәтти бу жанлар.

Хойму хар болуп кәттуқ,
Яқа юртларда ишләп.
Яр халта әвәтипту,
“Йесун” дәп тоқач чишләп.

Челәк-Челәк дәйдикән,
Махтиғичилики йоқ Челәк.
Кәлгичә яяқ кәлдуқ,
Тәтүр икән бу пәләк.

Чөлләргә чиқип кәтсәк,
Чөлниң бөриси бардур.
Көч-көч болған әлләрниң,
Қери-чөриси бардур.

Көчмән болған адәмләр,
Қилвигә қарап маңди.
Көчмәй қалған адәмләр,
Залим қолида қалди.

Өсәккә барармиз дәп,
Өсәкчи хиял қилди.
Яркәнт дегән йәрләргә,
Көчүп барғанлар болди.

Яркәнт дегән йәрләрдә,
Қара яғач көп икән.
Ғәрблиқ әсир қилса,
Хәқ дәртлик болар икән.

Кәтмәймиз дегән билән,
Бу ишқа немә чарә.
Ғулжини бесип алди,
Дилимиз сунуқ парә.

Өсәккә барармиз дәп,
Әски там ара яттуқ.
Өй-жайимиз пүткичә,
Мушәққәт әләм тарттуқ.

Миң жапа билан салған,
Қалди бағу-бостанлар.
Юртимиздин айрилип,
Дилда қалди арманлар.

Залим бәгләр йол бәрмәс,
Йол үстидә турғузмас.
Башқа қаттиқ муң чүшти,
Бәш холуқтин йәр тәгмәс.

Бу хәлқ қошақлириниң мәниси чоңқур, сөзлири ғәзәп - нәпрәткә толған болуп, Или Уйғурлириниң көчүш давамидики жапа - мушәққәтлири вә идийиви һессиятини ипадиләп бериду.
" Жуңго - Русийә Или шәртнамиси " имзаланъғандин кейин, Русийә шәртнамини ижра қилғанда һәрикити көрүнәрлик болғини 3 - маддиниң мәзмуни болди. Бу бир маддиниң мәзмуни мундақ иди: " Или пуқралири ичидики йәнила өзиниң әсли жайида туруп қелишини халайдиған жуңго пуқралири болсун, яки Русийигә көчүп олтурақлишип Русийә тәвәликигә өтүшни халайдиғанлар болсун, бирдәк өз ихтияриға қоюп берилиду. Илини тапшуруп бериш, тапшурувелиштин илгири пуқралар ичидики Русийигә көчүп берип олтурақлишишни ихтияр қилғанларни сүрүштүрүп ениқ уқтуруп қоюш керәкки, Или тапшуруп елинъған күндин башлап бир йил мөһләт ичидә Русийигә көчүп беришқа, мал - мүлүклирини елип меңишқа рухсәт қилиниду, жуңго әмәлдарлири уларни тосумайду. "
Бу маддиниң мәзмунидин мундақ үч нуқтини чүшинивалғили болиду. Бири, Или пуқралири өз жайида қелиш яки Русийигә көчүшни пүтүнләй өзиниң арзусиға асасән бәлгиләйду. Иккинчиси, бу арзу чоқум Русийә Илини қайтуруп бериштин илгири тамамлиниши керәк. Үчинчи, Русийигә көчүп олтурақлишип Русийә тәвәликигә өтүшни халайдиғанлар Или қайтуруп берилгән күндин башлап бир йил ичидә көчүп болуши керәк.Үчинчи, Русийигә көчүп олтурақлишип Русийә тәвәликигә өтүшни халайдиғанлар Или қайтуруп берилгән күндин башлап бир йил ичидә көчүп болуши керәк.
3 - Маддиниң инавәтлик вақти тошушни күтмәйла, 1881 - йили 7 - айдин башлап Русийиниң мәжбурлиши астида Или Уйғурлириниң көчүши башланди. Шу йили 7 - айниң 3 -күнидин 27 - күнигичә Русийә даирилири Или дәрясидики алжат вә қарапалта арилиқида атлиқ 24 күнлүк даиридә боз йәр вә су мәнбәсини тәкшүрүп , көчмәнләрни орунлаштуруш пиланини түзүп чиқти.Бу пиланъға асасән, алжат вә қарапалта арилиқидики жайларға 11 миң 466 түтүн орунлаштурулди. Пәқәт вақит қистап қалғанлиқтин, бу орунлаштуруш пилани толуқ әмәлгә ашмай қалди, " Или тарихи " да әйни вақиттики әһваллар хатирилинип мундақ дейилиду : " көчүш 1881 - йили күз күнлиридә башланди. Биринчи түркүмдә көчүрүлидиғанлардин 14 түтүни туңган болуп, улар алмутиға орунлаштурулди. 101 Түтүни таранчилар болуп, челәккә орунлаштурулди. Уларниң һәммиси намрат аилиләр болғанлиқтин, қишини қазақларниң чедирлирида наһайити жапада өткүзди. " ( ъИли тарихиъ 57 - бәт )
1882 - Йили әтиязда, Русийә Или пуқралирини кәң көләмлик көчүрүшни башлиди. Әң аввал көчүрүлгини туңганлар болди. Или туңганлирида чиң сулалиси қошунлириға нисбәтән рошән қорқуш кәйпияти бар иди. Чүнки, чиң сулалиси қошунлири ниңшядики жинжи қәлъәси вә гәнсудики сужуда туңган қозғилаңчилирини қаттиқ қирғин қилған болуп, бу хәвәрләр аллиқачан Или туңганлири арисиға тарқилип болғаниди. Шуңлашқа Русийиниң Или туңганлирини көчүрүши нисбәтән асанъға тохтайтти.
1882 - Йили әтиязда Русийә 914 һарва билән 460 түтүн, 2454 нәпәр улуғ - ушшақ туңганни тошушқа башлиди. Бу түркүмдики туңганлар чегридин өткәндин кейин, алмута, челәк вә бишкәккә орунлаштурулди. Русийиниң Илида көңүл қоюп тәшкиллигән бу қетимқи һәрикити Или пуқралири арисида наһайити зор қорқунч вә әнсизлик пәйда қилди. Буниңға улапла Русийә даирилири йәнә әмәлдар әвәтип Уйғурлар арисида қутратқулуқ қилишқа башлиди. 1882 - Йили 3 - айда, йеңидин айрилған чегриға әң йеқин болған хоңхәй кәнтидики пуқралар көчүшкә башлиди. Хоңхәй кәнти Или дәрясиниң жәнубий қирғиқидики муһим аһалә нуқтисиниң бири иди. Кәнтниң пүтүн аһалиси 839 түтүн болуп, көчкини 675 түтүн иди. Шу йили 3 - айда көчкәнләрдин йәнә нилқа, чоң мазар қатарлиқ жайлардики Уйғур пуқралиридин жәмъий 1234 түтүн 5933 нәпәр адәм бар иди. ( "Или тарихи " 59 - бәт ( кейин, Русийә техиму зор көләмлик көчүрүш һәрикити елип берип, 1884 - йилиға кәлгәндә елимиз пуқралиридин жәмъий 70 миңдин көпрәк адәмни көчүрүп кәтти. ( Баранова "1881 - 1883 - йиллардики мусулман аһалилириниң симрскқа көчүш мәсилиси һәққидә, ъшинжаңниң қисқичә тарихиъ, 2 - қисим, 233 - бәттин нәқил елинъған )
Русийигә көчүрүлгән Или пуқралири асаслиқи унсай - қорғас, челәк, қарасу, кәтмән қатарлиқ төт жайға орунлаштурулди. 1882 - Йили язда унсай -- қорғас бөликидә 1800 аилә Уйғур көчмән вә 500 аилә туңган көчмәнни орунлаштурди. Шу йили 6 - айдин кейин, Русийә йәнә бу йәргә 1500 аилә көчмәнни орунлаштуруп, көчмәнләр санини 3800 аилигә йәткүзди. Челәк Или көчмәнлири мәркәзләшкән район болуп, 1882 - йили бир йил ичидила, Русийә бу йәргә 3371 аилә көчмәнни орунлаштурди. Қарасу тәрәптә, асаслиқи бәлгилик маһарити бар һүнәрвәнләр орунлаштурулди. Кейинчирәк, тоққузтара вә ғулжидин көчүрүлгән бир қисим деһқанларму мушу йәргә орунлаштурулди. Кәтмән кәнтиниң аһалиси асасән Уйғур пуқралар иди. "Или тарихи" да: " һазирқи кәтмәнболос таранчилар алтәшәһәрдин Илиға көчүп чиққандин кейин маканлашқан жай иди. Шәртнамидики бәлгилимигә асасән жуңго яқа жайларни Русийигә айрип бәргәндә, кәтмәнболос андин Русийә чегриси тәвәсигә киргүзүлгән. Шуңа, аһалә көчүш болғанда бу йәрдикиләр көчүрүлмигән, кәтмәнболос Русийигә айрип берилгәндә, бу йәрдә 760 түтүн аилә, 3787 нопус бар иди " дейилиду.
Русийә даирилири Уйғурлар олтурақлашқан жайларда Уйғур қишлақлирини қурди. Һәр бир қишлақта адәттә 200 - 300 түтүн аилә болған. Дәсләпки йилларда Русийә даирилири қаттиқ мәмурий тәдбирләр арқилиқ Уйғур көчмәнлириниң қишлақтин халиғанчә кетишини чәклиди. Бу қишлақларниң көпинчиси өзләштүрүп ечиш алдида турған чөл - баяванда қурулғанлиқтин, турмуш әслиһәлири вә жамаәт иншаатлиридин һәргиз сөз ачқили болмайтти. Көп сандики қишлақларда пәқәт йәккә - йеганә бирла мәсчит ясилип, жамаәтниң диний паалийәт соруни қилинъған.
Русийә Илидин мәжбурий аһалә көчүрүштә немини үмид қилғаниди ? Буни Русийә һөкүмәт тәрәп әрбаблириниң ағзидин чиққан төвәндики үч абзас сөздин көрүвелиш мумкин:
1884 - Йили 6 - айниң 10 - күни, Русийә йәттә су өлкисиниң гобернатори фрид Русийә мәркизий һөкүмитигә мәхсус көчмәнләр әһвалини доклат қилип йоллиған бир һөжжәттә мундақ дейилгән: " олтурақ аһалини ички өлкә - районлардин көчүрүш арқилиқ көпәйтиш усули наһайити аста үнүм берәтти. 25 Йил ичидә деһқанлар вә қол санаәт әмгәкчилириниң сани ғулжа көчмәнлириниң қирғизлар өзләштүргәндин кейин ташлинип чөллишип кәткән бу кәң мунбәр земинида таки һазирғичә териқчилиқ қилиши мушу өлкиниң ишләпчиқириш күчлирини тәрәққий қилдурушта хели зор түрткилик рол ойниди. " ( Гарзо: "инқилабтин илгирики йәттә су районидики Уйғур вә туңганлар" )
"Сибирийидики хизмәт һаятим һәққидә әслимә" намлиқ китабниң аптори бабкоф мундақ дәйду: " кисленкониң пикри бойичә Русийә чегриси ичидики қирғиз яйлақлириға көчүп кирип, қирғизлар билән бирликтә макан тутқан туңганларниң өзила бир хил һәқиқий һосулдур. Улар дөлитимиз чегрисидики жайларниң боз йәр өзләштүрүш амиллирини күчәйтти, буниңдин ташқири, жоңголуқлар билән уруш қилғанда, ишәнчлик сақчи әтрәтлирини тәшкилләп, армийимизгә наһайити зор ярдәм бәргили болиду. " Дегән.
1900 - Йили Русийиниң Илида турушлуқ консулханисиниң хизмитигә риясәтчилик қилған логянски: " таранчиларни сүнъий һалда биз тәрәпкә жәлп қилип әкелиштики иккинчи сәвәб петирбург шәртнамисигә асасән бизгә айрип берилгән йәттә су районида дәрһал аһалә олтурақлаштуруш нәзәрдә тутулған ". Русийиниң Или аһалилирини мәжбурий көчүрүши шинжаң тарихида, Уйғурлар тарихида зор вәқә болуп һесаблиниду.Бу тоғрилиқ хәлқ еғизида, язма ядикарлиқларда аһалә көчүрүш мәзгиллиридики әһваллар һәққидә нурғун мәлумат сақлинип қалған.
Боглянски Русийигә көчүрүлгән Или аһалисиниң әһвалини мундақ тәсвирләйду: " йәрниң йетишмәслики вә буниңдин келип чиққан турмуш вастилириниң қислиқи түпәйлидин, дәсләпки бирқанчә йилда Русийигә әмдила көчүп кәлгән таранчилар өз юртлирини сеғиништи. У йәрдә, улар шу қәдәр әркин - азадә иди. Униң үстигә йеқинқи йиллардин бери турмуш әһвали бирқәдәр яхшилинип кәткәчкә, түркүм - түркүмлигән таранчилар балилирини әгәштүрүп, аддий өй сайманлирини елип Илиға қайтишқа башлиди. "
Или көчмәнлириниң көпләп қайтип кетиши, Русийә даирилирини наһайити биарам қиливәтти. Уларниң қанчилик дәрижидә алақзадә болғанлиқи һәққидә боглянскиниң хатирисидә мундақ дәп жанлиқ тәсвирләнъгән: " таранчилар дәслипидә жуңгоға қарап қечишти. Бизниң чегра даирилиримиз дәрһал уларни Русийигә қайтуруп келиш тәдбирлирини қолланди. Бу тәдбирләрни қоллиништики сәвәб шуки ~ таранчилар Русийидин кәткәндин кейин, уларниң зиммисидики баж барғансери көпийип кетивататти. Һалбуки жуңгоға қайтип кәткәнләр әлвәттә бажни жуңгодин әвәтип бәрмәйтти. Шуниң билән, бизниң чегра даирилиримиз Илида турушлуқ консулханиға тәләп қоюп, консулханидин таранчиларни сүрүштүрүш вә Русийигә қайтуруш ишини бежирип беришни өтүнди, һәтта таранчи қачқунларни сүрүштүрүш вә қайтуруш иши үчүн һәдәп хәт - алақә әвәтип, тәрәп - тәрәпкә қатрап, һерип һалидин кәтти. "
"Или тарихи" да хатирлинишичә, 1882 - йилидин кейинки 5 йилдин 10 йилғичә болған арлиқта 4 миң түтүн Или көчмәнлири арқа - арқидин Илиға қайтип кәлгән. "

Мәнбә: лю зешявниң "Уйғур тарихи" намлиқ китабиниң иккинчи қисим 1- китабидин елинди. 605 - Бәттин - 614 - бәткичә.

“Menbe: http://bbs.diyarim.com/ShowPost.asp?id=12512