| © http://www.orkhun.com/BBS/read.php?tid=28
Ili xelqining Yette
sugha köchüshi
bashqurush eskertmisi :
bu yazmigha admin teripidin nadirlandi (2007-11-19)
Ili xelqining Yette sugha
köchüshi
Iminjan
Bahawudun
***
Muherrirdin :
Mushu esirning aldinqi yérimida Ilida ötken tarixchi, tilshunas Iminjan Bahawudun (1897 - 1948) ning "Ili tarixi" ("Taranchi tarixi")
namliq esiri Ili tarixini yorutup béridighan ,
uyghur mu errixler yazghan sanaqliq eserlerning biri . bu eserning axirqi
qismida (5 - qismi) CharRosiye Ilini on yil ishghal qIlip turghandin kéyin, Ching
sulalisi hökümiti bilen charRosiye hökümiti otturisida tüzülgen shertnamen
boyiche Ilini ching sulalisi hökümitige ötküzüp bérish waqtida Ilidiki
uyghurlar we tungan ( xuyzu ) larning yette sugha köchüsh jeryani bayan qIlinidu
. eserning bu qismi bizni ötken esirning 80 - yillirining béshida bolup ötken
" köch - köch " dep atalghan bu tarixi weqening jeryani toghrisida
tepsIliy matiriyal bilen temin étidu . tezkire xadimliri we tetqiqatchilarning
paydIlinishi üchün , " Ili tarixi " digen eserning mushu qismini
jornIlimizda qisqartip berduq . eser iminjan bahawudunning oghli abdüshükür
iminjan saqlap kelgen " Ili tarixining qolyazmisigha asasen neshirge
teyyarlandi . esli eserning til uslubi nezerde tutulup bezi söz ibariler eynen
saqlap qélindi .
***
Taranchi tunganlarning yette sugha
köchüp chiqish tarixi
Rosiye hökümiti 1871 - yIli Ilini özige qaritip élish bilen bille taranchi ,
tunganlarning musteqil sultanliqi yoqitilghan we u 1881 - yilghiche Rosiye
hökümitige tewe bolup kelgen . 1881 - yIli 12 - féwralda Pétérburgda Manju
hökümiti bilen Rosiye otturisida bolghan mu ahide (kélishim) boyiche Ili wilayitini birmunche sheltrer bilen
Manju hökümitige béridighan bolghan . Rosiye Ilini Manjulargha tapshurup , Manjular
Ilida öz hakimiyitini qurghiche bir yil ichide Rosiyege tewe bolushni
xalighuchilar bolsa , Rosiye öz élige köchürüp kétishke kélishkendi hemde Manjular
élige tewe yerdin Rosiye chégrisigha yéqin bolghan birmunche yerlerni (Qorghas
deryasi bilen Ghaljat arIliqini) Rosiyege bergendi . 1881 - yIli féwral éyida
ikki hökümet otturisida bolghan bu mu ahide gézitke bésIlip , elge melum qilinghan
bolsimu , lékin Ilini tapshuriwalghuchi Manju hökümiti törisi yétip
kélelmigenliktin, Ili
dawamliq ruslar qolida turup turghan.
lékin Ilidiki taranchi, Tunganlar bu xewerni anglighandin kéyin, burunqi
düshmini bolghan Manjular Iligha qaytip kelse , özliri üchün xeterlik
bolidighanliqini oylap, yurt arisigha chong endishe we qaygha peyda qilghan. Axirida
Ilining taranchi tunganliri birliship, chong - kichik hemmisining mesliheti
bilen Rosiye ziminigha köchüshni qarar qilghan we yette su wilayitining général
- gubérnatorigha xelq namidin erz sunghan. Taranchilarning erznamisige yuqurqi östengdin Ababekri bolus, Rozi bolus, Sopi Niyaz, Zikriya bolus bin
Toxti, Muhemmet bolusbeg bin Nédir, töwenki östengdin molla Abdulla bolus, Muhemmet Eli, Hoshur qari bin molla Hüseyin,
Mexpir bin Ishaq, Abdumanap qazi bin Abdurazaq, Xoja Nemri qazi bin Toxti, Tahir
qazi, Nasir qazi, Imin qazi, Sadir qazi qatarliq 24 kishining möhri
bésilghan.
Bu ikki erz mexsus elchi arqIliq gubirnatorgha yetküzülgen. Yette su
gubirnatori Kolpawskiy turkistan gubirnatorining 20 - iyunda bergen yolyoriqi boyiche bulargha
köchüshke ruxset qilghan. Qilinghan ruxset yurtqa melum qilinghandin kéyin,
taranchi, tunganlar birlikte Rosiyege chiqip yer - suni körüp kélish we öy -
tam sélishqa kérek bolidighan yaghach - tashlarni jaylap turush üchün
wekillerni saylap bergen. Général Kolpawskiy teripidin bu
köchmenler üchün Chélek deryasi boyidiki yerler bilen Ili deryasining ong qanitidiki yerler
körsitIlip, eger bu körsitilgen yerler yetmise yaki yaramsiz dep qaralsa, Chu deryasining yerliridin hetta Ewliya
Atighiche yer élishqa mumkimchiliki bildürülgen. Héliqi yurt saylap bergen
wekiller Ili ruslargha ötken waqittin béri Ilining jenubiy qismigha nachalning
(bashliq) bolup kelgen Izretow digen polkownik bashchiliqida 1881 - yil 3 -
iyulda yolgha chiqip 27 - iyulghiche Ghaljattin Qara baltighiche bikar yatqan
yerlerni körüp chiqqandin kéyin, bashqa yerlerge barmastin qaytqan. Netijide
her bir bolus wekilliri körgen yerlerdin töwendikidek bölüshiwalghan:
1 . Chong Aqsu, Kichik Aqsu, Bayanqazi yerliri we Ili deryasining sol qanitidiki
(jenubidiki) birmunche yerler 839
tütünge bölüngen, yeni Xonixay bolusigha bölüngen.
2 . Charin deryasining töwinige herqaysi bolustin yighip - térip 500 tütün orunlashturulghan.
3 . Chélekning ong qanitigha (shimaligha) üch bolus (Qash, qQaynuq, Bobosun)
tin 2465 tütün orunlashturulghan.
4 . Chélek deryasining sol qanitigha (jenubigha) töt bolus (Qash, Ara östeng,
Baytoqay, Araboz) tin 2694 tütün
orunlashturulghan .
5 . Atamqulning töwinidin (wekiller awwal Türgün süyini yaqilap tutqanken,
nimishqidur, kéyin ular mundaq bölmeptu) hazirqi Qara su bolusigha 1685 tütün orunlashturulghan (Nilqa, Toqquztaradin
chiqqanlar hem bir az sheherlikler).
6 . Chu deryasi bilen Aqsu arIliqigha
tunganlardin 1410 tütün hem sheher
tögürügi we sheher ichidiki taranchilar bolup 3340 tütün orunlashturulghan.
Lékin tunganlardin birmunchisi bérip qarisa, u yerge belgilengen hemme
taranchilar mushu kündiki Yarkent we uning etrapigha olturup qalghan. Yurt
wekilliri yuquridiki pilan boyiche yerlerni körüp qaytip kelgen. Derweqe
burunqi waqitlarda Yette suning yer - zimini pilanlap ölchenmigen we yaxshi -
yaman yerler, suluq - susiz yerler hisapqa élinmighanliqtin, bu wekiller
Ghaljattin Qara baltighiche 1030
chaqirim yerni atliq 24 kün ichide körüp chiqqanliqi sewebidin, yerning yaxshi
yaminini obdan bayqap kételmigen. El - yurt köchüshke ghemlinip turghan chaghda
ichkiridin Ilini Manju hökümitige tapshuriwélishqa teyinlengen töre 1881 - yIli
iyunning otturilirida Iligha yétip kélip, Ilini Manju hökümitige toxtawsiz
qayturiwalidighanliqini el - yurtqa jakarlighan .
" Manjular taranchi, tunganlarni ruslargha bermigüdek, undaq qilghudek,
mundaq qilghudek..." digen ösek paranglar bilen endishide qalghan xelqni
tinichlandurush, yurtning köchüp kétishke ixtiyari bar - yoqliqini bilish üchün,
bu kelgen töre el - yurtni arilighan. Töre Ilining shimaliy we jenubidiki hemme
yéza kentlerni arilap, "Manjulardin qorqmasliq we ilaji bolsa öz orunliridin
qozghalmay turup qélish" heqqide xelqqe nesihet qilghan bolsimu, lékin
xelq köchüp kétish toghrisida üzül - késil tileklirini bildürgen. Omumen
köchmenchIlikte bolidighan bölgünchIlik, musapirliq, wetenge muhebbet, köchüp
baridighan yerde yer su kemchiliki qatarliq mesililerni éytipmu bularni toxtitalmighan.
Shuningdek xelq köchüp chiqish üchün töridin ikki yilliq möhlet sorighan. Biraq
awwal köchmenlerni bir yil ichide 1882
- yilghiche köchürüp chiqip bolushni oylighan bolsimu, köchüsh bashlanghan
waqtida ehwal qiyinliship ketkenliktin, ularning telipidek bolup, köchüsh waqti
1883 - yil 10 - martqiche sozulghan, komissar töre sheherge qaytip kélip
alahide komissiye teshkillep, köchüshni xalighanlarning hisabini aldurghan.
Köchmekchi bolghanlar: Taranchilar 11
ming 365 tütün, Tunganlar 1308 tütün,
jemi iy 12 ming 673 tütün (texminen 51 ming jan) bolghan .
Bularning ichide 2000 öylük kishi
üchün général gubirnatorning emri boyiche Ösek bilen Qorghas arisida yer bérIlip,
qalghan 10 ming 673 tütün üchün
bashqa yerdin yer - su bérilmek bolghan .
Shinjang
tezkirisi jornIlining 1996 - yilliq 2 - sanidin élindi!
***
Tunganlarning köchüshi
Köchüsh 1881 - yIli küzde bashlanghan. Birinchi nöwette 14 öylük tungan köchüp,
Almutigha kélip qishlighan. Bular bilen 101 öylük taranchilar köchüp, aran digende
Chélekke yételigen. Taranchilarning awwalraq chiqqanliri pütünley kembegheller bolghanliqi
üchün hemde shu yili qish baldurraq kélip bu qishni kigiz öyde ötküzgenliktin, xéli
qiyinchiliqlarni tartqan. Shuning bilen köchüsh toxtap qalghan, 1882 - yIli etiyazdin
bashlap köchmekchi bolghan. Bu köchmenlerning hichqandaq ozuq - tülüki yoq hemde
uruqliri bolmighanliqtin, oblastliq hökümet (Rosiyening) bashliqlirining murajiti
bilen, féwral éyining otturilirida général - gubérnator teripidin Chélek, Türgün
we Pishpekke ashliq toplash tapshurulghan. Bu rasxotlar üchün Manju hökümiti mu’ahide
boyiche Rosiyege tölimekchi bolghan 9 milyon som aqchidin 450 ming somni Ghulja
köchmenlirini orunlashturush, ériq - östeng chépish ishlirigha serp qilmaqchi bolup,
oblastliq hökümet Manju hökümitidin sorap telep qilghan. Eshu 450 ming som hisabidin
50 ming somi köchmenlerge ozuq we uruqluq élish üchün serp qilinghan. Lékin bérilgen
bu aqcha köchmenlerge qeriz hésabida bérIlip, her yIli séliq yiqqanda qoshup élinghan.
Shundaq qilip, hökümet teripidin Pishpek oyazida 3235 som 18 tiyingha 9211 put
(bir put 16 kilogiram) ashliq, Almaliq oyazida 3636 som 60 tiyingha 12 ming 202
put ashliq teyyarlanghan. Chégrigha yéqinraq boluslardiki xelqler qish waqtida muz
qatqan waqittin paydilinip chana yoli bilen ashliq - tülüklerni belge (Ili deryasining jenubigha) yetküziwalghan.
1882 - yili Ili deryasigha üch - töt kéme saldurup
, köchmenler köchüp chiqishqa bashlighan . Almuta bilen Ili yolining otturisidiki Charén we Chélek
suliridin ötmek qiyin bolghanliqtin, mexsus köwrükler sélinghan. 1882 - awwal tunganlar
köchürülgen. Buning sewebi: köchüsh mesilisi chiqish bilen teng Manju - tunganlar
otturisidiki düshmenlik qayta bash kötürüp chiqish éhtimali bar idi. Bularni chapsanraq
köchürüsh meqsitide oblasttin mexsus bir kishi ewetilip, shuning tirishishi arqisida
914 harwa bilen 486 öylük, 2454 jan tungan
köchürülüp chiqilghan . Ulargha Toqmaq oyazidiki hazirqi Pishpekning Soquluq digen
yéridin yer - su bérilgen. Bu köchmen tunganlarning tolisi digüdek kembeghel we
köpinchisi soda - sétiq, hüner - kesip qilidighan, sheher tirikchIliki bilen shughullinidighanlar
bolghanliqi hem yolning yiraqliqi sewebidin, köchüp chiqqan 1308 öylük tungandin peqet 350 tütüni Toxmaq oyazigha kelgen, ulardin
200 tütüni soquluqqa orunlashqan. Qalghan
150 tütüni Pishpek shehiride qélip, sheher
tijariti bilen shughullanghan. 115
tütün Almutida gorodskaya uprawa (sheherlik hökümet) din yer - jay élip,
Almutida orunlashqan. 100 tütün
chélek bilen Türgün otturisida taranchilar bilen bille olturqliship qalghan. Shu
yilning yaz künliride 600 tütün Ösek
bilen Qorghas ariliqida orunlashqan. 1884 - yIli küz peslide pütün soqoluqqa 318 tütün , 1565 jan köchüp kelgen. Bulargha burunqi Süydüngde bolus bolghan Madiraxun digen kishi bolus bolup, 1883
- yIli tunganlar namidin wekil bolup padishahning aldigha bérip,
"Xarunja" digen unwanni alghanken. Pishpekke köchüp kelgenlerning jem
iysi 208 tütün , 644 jan, Yarkent shehrige kelgenler 333 tütün , 1347 jan bolghan. Pishpek, Almuta shehiride turghanlar köktatchIliq,
soda - tijaret, harwikeshlik bilen tirikchIlik qilghan. Yarkentke kelgenlerning
bir qismi déhqanchiliq bilen shughullanghan.
Bulardin bashqa, Almuta uyazidiki(уезд) taranchilar bilen birge olturghanlarning omumiy sani 146 tütün 694 jan bolup, peqet déhqanachIliq bilen shughullanghan. Hazirqi
waqitta bulardin Qoram bolusida bolghanliri öz aldigha ayrim Qiziljigde
qishliqida yashap kelmekte. Lékin Qarasu bolusida olturghanlarning (Paltibayda
85 tütün, Yéngi sheherde 90 tütün) hemmisi digüdek bashqa jaylargha tarilip
ketkendi. Omumen Ghuljidin köchüp
chiqqan tunganlarning sani 1884 - yilda 1147 tütün 4682 jangha yetken . bu
hisapqa Qeshqer tunganliri kirmeydu. Bérilgen yardemning hisabi: Toxmaq
oyazidikilerge 8241 som 78 tiyin, Almuta uyazidikilerge 668 som 10 tiyin ,
Yarkent uyazidikilerge 500 som, üch oyazdikiler üchün jem iy 9409 som 88 tiyin
bérilgen.
***
dawami bar...
© Или хәлқиниң йәттә суға көчүши башқуруш әскәртмиси : бу язмиға админ тәрипидин надирланди (2007-11-19) Или хәлқиниң йәттә суға көчүши
Иминжан Баһавудун
***
Муһәррирдин :
Мушу әсирниң алдинқи йеримида Илида өткән тарихчи, тилшунас Иминжан Баһавудун (1897 - 1948) ниң "Или тарихи" ("Таранчи тарихи") намлиқ әсири Или тарихини йорутуп беридиған , уйғур му әррихләр язған санақлиқ әсәрләрниң бири . бу әсәрниң ахирқи қисмида (5 - қисми) ЧарРосийә Илини он йил ишғал қилип турғандин кейин, Чиң сулалиси һөкүмити билән чарРосийә һөкүмити оттурисида түзүлгән шәртнамән бойичә Илини чиң сулалиси һөкүмитигә өткүзүп бериш вақтида Илидики уйғурлар вә туңан ( хуйзу ) ларниң йәттә суға көчүш жәряни баян қИлиниду . әсәрниң бу қисми бизни өткән әсирниң 80 - йиллириниң бешида болуп өткән " көч - көч " дәп аталған бу тарихи вәқәниң жәряни тоғрисида тәпсИлий матириял билән тәмин етиду . тәзкирә хадимлири вә тәтқиқатчиларниң пайдилиниши үчүн , " Или тарихи " дигән әсәрниң мушу қисмини жорнИлимизда қисқартип бәрдуқ . әсәр иминжан баһавудунниң оғли абдүшүкүр иминжан сақлап кәлгән " Или тарихиниң қолязмисиға асасән нәширгә тәйярланди . әсли әсәрниң тил услуби нәзәрдә тутулуп бәзи сөз ибариләр әйнән сақлап қелинди .
***
Таранчи туңганларниң йәттә суға көчүп чиқиш тарихи
Росийә һөкүмити 1871 - йили Илини өзигә қаритип елиш билән биллә таранчи , туңанларниң мустәқил султанлиқи йоқитилған вә у 1881 - йилғичә Росийә һөкүмитигә тәвә болуп кәлгән . 1881 - йили 12 - февралда Петербургда Манжу һөкүмити билән Росийә оттурисида болған му аһидә (келишим) бойичә Или вилайитини бирмунчә шәлтрәр билән Манжу һөкүмитигә беридиған болған . Росийә Илини Манжуларға тапшуруп , Манжулар Илида өз һакимийитини қурғичә бир йил ичидә Росийәгә тәвә болушни халиғучилар болса , Росийә өз елигә көчүрүп кетишкә келишкәнди һәмдә Манжулар елигә тәвә йәрдин Росийә чегрисиға йеқин болған бирмунчә йәрләрни (Қорғас дәряси билән Ғалжат арИлиқини) Росийәгә бәргәнди . 1881 - йили феврал ейида икки һөкүмәт оттурисида болған бу му аһидә гезиткә бесИлип , әлгә мәлум қилиңһан болсиму , лекин Илини тапшуривалғучи Манжу һөкүмити төриси йетип келәлмигәнликтин, Или давамлиқ руслар қолида туруп турған.
лекин Илидики таранчи, Туңанлар бу хәвәрни аңлиғандин кейин, бурунқи дүшмини болған Манжулар Илиға қайтип кәлсә , өзлири үчүн хәтәрлик болидиғанлиқини ойлап, юрт арисиға чоң әндишә вә қайға пәйда қилған. Ахирида Илиниң таранчи туңанлири бирлишип, чоң - кичик һәммисиниң мәслиһәти билән Росийә зиминиға көчүшни қарар қилған вә йәттә су вилайитиниң генерал - губернаториға хәлқ намидин әрз суңһан. Таранчиларниң әрзнамисигә юқурқи өстәңдин Абабәкри болус, Рози болус, Сопи Нияз, Зикрия болус бин Тохти, Муһәммәт болусбәг бин Недир, төвәнки өстәңдин молла Абдулла болус, Муһәммәт Әли, Һошур қари бин молла Һүсәйин, Мәхпир бин Ишақ, Абдуманап қази бин Абдуразақ, Хожа Нәмри қази бин Тохти, Таһир қази, Насир қази, Имин қази, Садир қази қатарлиқ 24 кишиниң мөһри бесилған.
Бу икки әрз мәхсус әлчи арқИлиқ губирнаторға йәткүзүлгән. Йәттә су губирнатори Колпавский туркистан губирнаториниң 20 - июнда бәргән йолйориқи бойичә буларға көчүшкә рухсәт қилған. Қилиңһан рухсәт юртқа мәлум қилиңһандин кейин, таранчи, туңанлар бирликтә Росийәгә чиқип йәр - суни көрүп келиш вә өй - там селишқа керәк болидиған яғач - ташларни жайлап туруш үчүн вәкилләрни сайлап бәргән. Генерал Колпавский тәрипидин бу көчмәнләр үчүн Челәк дәряси бойидики йәрләр билән Или дәрясиниң оң қанитидики йәрләр көрситИлип, әгәр бу көрситилгән йәрләр йәтмисә яки ярамсиз дәп қаралса, Чу дәрясиниң йәрлиридин һәтта Әвлия Атиғичә йәр елишқа мумкимчилики билдүрүлгән. Һелиқи юрт сайлап бәргән вәкилләр Или русларға өткән вақиттин бери Илиниң жәнубий қисмиға началниң (башлиқ) болуп кәлгән Изрәтов дигән полковник башчилиқида 1881 - йил 3 - июлда йолға чиқип 27 - июлғичә Ғалжаттин Қара балтиғичә бикар ятқан йәрләрни көрүп чиққандин кейин, башқа йәрләргә бармастин қайтқан. Нәтижидә һәр бир болус вәкиллири көргән йәрләрдин төвәндикидәк бөлүшивалған:
1 . Чоң Ақсу, Кичик Ақсу, Баянқази йәрлири вә Или дәрясиниң сол қанитидики (жәнубидики) бирмунчә йәрләр 839 түтүнгә бөлүнгән, йәни Хонихай болусиға бөлүнгән.
2 . Чарин дәрясиниң төвинигә һәрқайси болустин йиғип - терип 500 түтүн орунлаштурулған.
3 . Челәкниң оң қанитиға (шималиға) үч болус (Қаш, Қайнуқ, Бобосун) дин 2465 түтүн орунлаштурулған.
4 . Челәк дәрясиниң сол қанитиға (жәнубиға) төрт болус (Қаш, Ара өстәң, Байтоқай, Арабоз) дин 2694 түтүн орунлаштурулған .
5 . Атамқулниң төвинидин (вәкилләр аввал Түргүн сүйини яқилап тутқанкән, нимишқидур, кейин улар мундақ бөлмәпту) һазирқи Қара су болусиға 1685 түтүн орунлаштурулған (Нилқа, Тоққузтарадин чиққанлар һәм бир аз шәһәрликләр).
6 . Чу дәряси билән Ақсу арИлиқиға туңанлардин 1410 түтүн һәм шәһәр төгүрүги вә шәһәр ичидики таранчилар болуп 3340 түтүн орунлаштурулған.
Лекин туңанлардин бирмунчиси берип қариса, у йәргә бәлгиләңән һәммә таранчилар мушу күндики Яркәнт вә униң әтрапиға олтуруп қалған. Юрт вәкиллири юқуридики пилан бойичә йәрләрни көрүп қайтип кәлгән. Дәрвәқә бурунқи вақитларда Йәттә суниң йәр - зимини пиланлап өлчәнмигән вә яхши - яман йәрләр, сулуқ - сусиз йәрләр һисапқа елинмиғанлиқтин, бу вәкилләр Ғалжаттин Қара балтиғичә 1030 чақирим йәрни атлиқ 24 күн ичидә көрүп чиққанлиқи сәвәбидин, йәрниң яхши яминини обдан байқап кетәлмигән. Әл - юрт көчүшкә ғәмлинип турған чағда ичкиридин Илини Манжу һөкүмитигә тапшуривелишқа тәйинләңән төрә 1881 - йИли июнниң оттурилирида Илиға йетип келип, Илини Манжу һөкүмитигә тохтавсиз қайтуривалидиғанлиқини әл - юртқа жакарлиған .
" Манжулар таранчи, туңганларни русларға бәрмигүдәк, ундақ қилғудәк, мундақ қилғудәк..." дигән өсәк параңлар билән әндишидә қалған хәлқни тиничландуруш, юртниң көчүп кетишкә ихтияри бар - йоқлиқини билиш үчүн, бу кәлгән төрә әл - юртни арилиған. Төрә Илиниң шималий вә жәнубидики һәммә йеза кәнтләрни арилап, "Манжулардин қорқмаслиқ вә илажи болса өз орунлиридин қозғалмай туруп қелиш" һәққидә хәлққә нәсиһәт қилған болсиму, лекин хәлқ көчүп кетиш тоғрисида үзүл - кесил тиләклирини билдүргән. Омумән көчмәнчИликтә болидиған бөлгүнчИлик, мусапирлиқ, вәтәңә муһәббәт, көчүп баридиған йәрдә йәр су кәмчилики қатарлиқ мәсилиләрни ейтипму буларни тохтиталмиған. Шуниңдәк хәлқ көчүп чиқиш үчүн төридин икки йиллиқ мөһләт сориған. Бирақ аввал көчмәнләрни бир йил ичидә 1882 - йилғичә көчүрүп чиқип болушни ойлиған болсиму, көчүш башлаңһан вақтида әһвал қийинлишип кәткәнликтин, уларниң тәлипидәк болуп, көчүш вақти 1883 - йил 10 - мартқичә созулған, комиссар төрә шәһәргә қайтип келип алаһидә комиссийә тәшкилләп, көчүшни халиғанларниң һисабини алдурған. Көчмәкчи болғанлар: Таранчилар 11 миң 365 түтүн, Туңганлар 1308 түтүн, жәми ий 12 миң 673 түтүн (тәхминән 51 миң жан) болған .
Буларниң ичидә 2000 өйлүк киши үчүн генерал губирнаторниң әмри бойичә Өсәк билән Қорғас арисида йәр берИлип, қалған 10 миң 673 түтүн үчүн башқа йәрдин йәр - су берилмәк болған .
Шинжаң тәзкириси жорнИлиниң 1996 - йиллиқ 2 - санидин елинди!
*** Туңганларниң көчүши
Көчүш 1881 - йИли күздә башлаңһан. Биринчи нөвәттә 14 өйлүк туңан көчүп, Алмутиға келип қишлиған. Булар билән 101 өйлүк таранчилар көчүп, аран дигәндә Челәккә йетәлигән. Таранчиларниң аввалрақ чиққанлири пүтүнләй кәмбәғәлләр болғанлиқи үчүн һәмдә шу йили қиш балдуррақ келип бу қишни кигиз өйдә өткүзгәнликтин, хели қийинчилиқларни тартқан. Шуниң билән көчүш тохтап қалған, 1882 - йИли әтияздин башлап көчмәкчи болған. Бу көчмәнләрниң һичқандақ озуқ - түлүки йоқ һәмдә уруқлири болмиғанлиқтин, областлиқ һөкүмәт (Росийәниң) башлиқлириниң муражити билән, феврал ейиниң оттурилирида генерал - губернатор тәрипидин Челәк, Түргүн вә Пишпәккә ашлиқ топлаш тапшурулған. Бу расхотлар үчүн Манжу һөкүмити му’аһидә бойичә Росийәгә төлимәкчи болған 9 милйон сом ақчидин 450 миң сомни Ғулжа көчмәнлирини орунлаштуруш, ериқ - өстәң чепиш ишлириға сәрп қилмақчи болуп, областлиқ һөкүмәт Манжу һөкүмитидин сорап тәләп қилған. Әшу 450 миң сом һисабидин 50 миң соми көчмәнләргә озуқ вә уруқлуқ елиш үчүн сәрп қилиңһан. Лекин берилгән бу ақча көчмәнләргә қәриз һесабида берИлип, һәр йИли селиқ йиққанда қошуп елиңһан. Шундақ қилип, һөкүмәт тәрипидин Пишпәк оязида 3235 сом 18 тийиңһа 9211 пут (бир пут 16 килогирам) ашлиқ, Алмалиқ оязида 3636 сом 60 тийиңһа 12 миң 202 пут ашлиқ тәйярлаңһан. Чегриға йеқинрақ болуслардики хәлқләр қиш вақтида муз қатқан вақиттин пайдилинип чана йоли билән ашлиқ - түлүкләрни бәлгә (Или дәрясиниң жәнубиға) йәткүзивалған. 1882 - йили Или дәрясиға үч - төт кемә салдуруп , көчмәнләр көчүп чиқишқа башлиған . Алмута билән Или йолиниң оттурисидики Чарен вә Челәк сулиридин өтмәк қийин болғанлиқтин, мәхсус көврүкләр селиңһан. 1882 - аввал туңганлар көчүрүлгән. Буниң сәвәби: көчүш мәсилиси чиқиш билән тәң Манжу - туңанлар оттурисидики дүшмәнлик қайта баш көтүрүп чиқиш еһтимали бар иди. Буларни чапсанрақ көчүрүш мәқситидә областтин мәхсус бир киши әвәтилип, шуниң тиришиши арқисида 914 һарва билән 486 өйлүк, 2454 жан туңан көчүрүлүп чиқилған . Уларға Тоқмақ оязидики һазирқи Пишпәкниң Соқулуқ дигән йеридин йәр - су берилгән. Бу көчмән туңанларниң толиси дигүдәк кәмбәғәл вә көпинчиси сода - сетиқ, һүнәр - кәсип қилидиған, шәһәр тирикчИлики билән шуғуллинидиғанлар болғанлиқи һәм йолниң йирақлиқи сәвәбидин, көчүп чиққан 1308 өйлүк туңандин пәқәт 350 түтүни Тохмақ оязиға кәлгән, улардин 200 түтүни соқулуққа орунлашқан. Қалған 150 түтүни Пишпәк шәһиридә қелип, шәһәр тижарити билән шуғуллаңһан. 115 түтүн Алмутида городская управа (шәһәрлик һөкүмәт) дин йәр - жай елип, Алмутида орунлашқан. 100 түтүн челәк билән Түргүн оттурисида таранчилар билән биллә олтурқлишип қалған. Шу йилниң яз күнлиридә 600 түтүн Өсәк билән Қорғас арилиқида орунлашқан. 1884 - йили күз пәслидә пүтүн соқолуққа 318 түтүн , 1565 жан көчүп кәлгән. Буларға бурунқи Сүйдүңдә болус болған Мадирахун дигән киши болус болуп, 1883 - йили туңанлар намидин вәкил болуп падишаһниң алдиға берип, "Харунжа" дигән унванни алғанкән. Пишпәккә көчүп кәлгәнләрниң жәм ийси 208 түтүн , 644 жан, Яркәнт шәһригә кәлгәнләр 333 түтүн , 1347 жан болған. Пишпәк, Алмута шәһиридә турғанлар көктатчИлиқ, сода - тижарәт, һарвикәшлик билән тирикчилик қилған. Яркәнткә кәлгәнләрниң бир қисми деһқанчилиқ билән шуғуллаңһан.
Булардин башқа, Алмута уязидики(уезд) таранчилар билән биргә олтурғанларниң омумий сани 146 түтүн 694 жан болуп, пәқәт деһқаначИлиқ билән шуғуллаңһан. Һазирқи вақитта булардин Қорам болусида болғанлири өз алдиға айрим Қизилжигдә қишлиқида яшап кәлмәктә. Лекин Қарасу болусида олтурғанларниң (Палтибайда 85 түтүн, Йеңи шәһәрдә 90 түтүн) һәммиси дигүдәк башқа жайларға тарилип кәткәнди. Омумән Ғулжидин көчүп чиққан туңганларниң сани 1884 - йилда 1147 түтүн 4682 жанға йәткән . Бу һисапқа Қәшқәр туңганлири кирмәйду. Берилгән ярдәмниң һисаби: Тохмақ уезидикиләргә 8241 сом 78 тийин, Алмута уезидикиләргә 668 сом 10 тийин , Яркәнт уезидикиләргә 500 сом, үч уездикиләр үчүн жәм ий 9409 сом 88 тийин берилгән.
***
| |